“Een verhaal over een geliefde overledene tijdens de uitvaart is een liefdesbetoon, een standbeeld van woorden”
Bij het overlijden van een dierbare zijn naasten vaak met stomheid geslagen. Woorden zijn dan moeilijk te vinden. Toch is iets zeggen over de overledene tijdens de uitvaart belangrijk, vindt Cees Baan, woorddienstbegeleider en podcast-host bij Vereniging leven met dood. Het geeft nabestaanden troost, hoop en een tastbare herinnering. In dit artikel vertelt Cees over de Kunst van het vinden van de juiste woorden om een samenhangend en boeiend levensverhaal te vertellen. Hij geeft praktische tips over het stellen van rake vragen en het optekenen van een uniek verhaal.Susanne was 57 toen zij vrij plotseling overleed. Zij was een alleenstaande moeder van Roy (24) en Joyce (21) en de enige dochter van Anna (82). Bij haar begrafenis las de uitvaartleider een paar regels van de rouwkaart: “Een moeder sterft altijd te vroeg al wordt zij nog zo oud. Je bidt dat God haar sparen zal omdat je van haar houdt.” En hij droeg een gedicht voor van Toon Hermans. Kortom: vrij algemene teksten.
Te veel chaos voor de juiste woorden
De aula zat bomvol familie, vrienden en collega’s, maar er was niemand die iets over het karakter van Susanne vertelde. Over haar talenten, hoe zij omging met verdriet, welke zin zij had gegeven aan haar leven (en aan dat van anderen), hoe lief en hoe geestig zij was. Geen kostelijke anekdote. Geen troost. Helemaal niets.
Dan vraag je je af of er een reden is dat niemand de moeite had genomen om aan Anna te vragen hoe groot haar verdriet was en om Roy en Joyce op te zoeken om met hen te praten over wat hun moeder voor hen had betekend en nog betekent.
Die reden was er: ze waren, zo vertelde de uitvaartleider, met stomheid geslagen. Het was te erg voor woorden, dus vandaar geen persoonlijke verhalen.
Dit overkomt veel mensen. Bij het overlijden van een geliefde worden zij overvallen door (te) grote, heftige emoties. En wie heeft daar, binnen die chaos, dan goede en eerlijke woorden voor? Wie vertelt er een samenhangend en boeiend levensverhaal?
In het verleden was het de dominee of de priester die een afscheidsdienst vorm en inhoud gaf. Nu zijn het vooral mannen en vrouwen die dit Vak vanuit hun talent en hun hart -voor de nabestaanden- invullen. Het is een Kunst (dat weet elke ingewijde), maar die kunst valt te leren. In dit artikel kun je handvatten vinden om zelf een dienst voor een dierbare in te vullen.
Met andere woorden…
“Wil jij volgende week donderdag de uitvaart leiden van mevrouw Jacqueline de Vries?”
Ik ken de overledene niet en ook de familie is mij onbekend. Binnen een paar dagen zal er, op warme en waardige wijze, afscheid genomen worden van mevrouw De Vries. En dan moet er een karakteristiek portret geschreven en verteld worden.
We hebben eerst een gesprek nodig om kennis te maken. Een ontmoeting waarbij ik, als vreemdeling, het vertrouwen zal ‘moeten’ winnen en persoonlijke vragen ga stellen om de uitvaart klasse en warmte te geven. Bovenal om Jacqueline de eer, het respect en de liefde te kunnen geven die zij verdient. Plus, als het even kan, haar geliefden een begin van troost te bieden.
Een uitvaart die gedragen wordt door een goed levensverhaal maakt het verschil tussen koud en warm verdriet.
Hoe pak je het aan?
Het komt bij het eerste gesprek aan op de toon, het oogcontact, de compassie, maar ook op de moed om grote vragen te stellen. Eerst begin je bij Het Moment waarop de familie zit. Vaak is dan de shock van het onverwachte verlies nog duidelijk aanwezig. Erken en benoem het gevoel van “de achteruitstand”. Daarna volgt: “Wat betekent zij voor jou?” Neem dan geen genoegen met: “Ze betekende heel veel.” Vraag door: waarom veel? Wat bedoel je precies?
Belangrijker dan de feiten zijn de betekenis en de gevolgen van die feiten voor de overledene en de familie. Dingen weten is lang niet hetzelfde als dingen ervaren.
Het is prachtig als iemand voornamelijk de hemel in wordt geprezen. Toch zitten er in ieder mens donkere of koude kamertjes. Vaak hoor je tussen de regels door waar “het”pijn doet of wanneer “de mist” komt opzetten. Je hoeft de vuile was niet buiten te hangen, maar niemand gelooft je als je het alleen maar over iemands verdiensten hebt.
Maak aantekeningen, noteer trefwoorden, iedereen vindt dat begrijpelijk. De overledene is immers voor jou geen bekende.
Vraag gerust naar gebeurtenissen die het leven veranderden. Een scheiding. Een ziekte. Een geboorte. Een reis. De jeugdjaren. Wees prettig nieuwsgierig naar het karakter van de overledene. Hoe ging zij om met tegenslag? Waar werd zij blij van? Had ze een goed huwelijk? Wat waren haar idealen? Vraag welke boodschap, welke gedachtengoed zij heeft doorgegeven. Was zij bang voor de dood? Geloofde zij in (een) God?
Er zijn veel mooie en rake vragen te stellen. Soms slaat iemand dicht, maar als je de goede snaren beroert (c’est le ton qui fait la musique!) kun je iemand ook open maken. En dan krijg je werkelijk bijzondere antwoorden. Die maken het In Memoriam zoveel completer. Een wolkje humor kan nooit kwaad, maar dat moet je aanvoelen. Je kunt -als dat passend is- naar een grappige anekdote informeren.
De ervaring leert dat zo’n openhartig gesprek (van gemiddeld anderhalf uur) voor de nabestaanden bijna plezierig is en soms zelfs een openbaring. Want er blijken dan wél woorden te zijn. Er is taal voor de pijn. Samen herinneringen ophalen, geeft vaak lucht en ruimte voor emoties.
Met je aantekeningen op zak kun je aan de slag. Je hebt dan wel alle ingrediënten voor een culinair diner, maar nu moet je Het Verhaal nog “even” schrijven. De trefwoorden moeten wachtwoorden worden waarmee je het leven van de overledene tevoorschijn tovert. Dat is de Kunst. Met een hoofdletter K.
En dan toch, wanneer je gesprek met de nabestaanden diepgang had, als de sfeer aan tafel vertrouwd voelde en als je goed hebt geluisterd, zul je een rode draad ontdekken. Gebruik de uitdrukkingen die voorbij zijn gekomen. Probeer de chronologie vast te houden. Zoek, af en toe, een metafoor om dingen duidelijk te maken. Vergeet niet om iets van troost en hoop te geven. Het verdriet van vandaag verandert… zoals de winter verandert in de lente. Heel langzaam, maar stapje voor stapje, schommelt de emotionele temperatuur van een verdrietig, rouwend mens omhoog.
Waarom iets zeggen zo belangrijk is
Een verhaal tijdens de uitvaart over een geliefde overledene is niet alleen een begin van troost, maar ook een eerbetoon. Nog beter: een liefdesbetoon. Bovenal zorgt het voor psychologische rust: in de hoofden van de nabestaanden en iedereen die naar het verhaal luistert. Zeker op de lange termijn. Een mens verdient het om in haar of zijn beste bedoelingen opgetekend te worden. Want met het vertellen van een verhaal over de overledene doe je haar of hem recht, laat je horen wie zij of zij was, geef je haar of hem een stem, een gezicht en een kloppend hart. Op die manier richt je een standbeeld (van woorden) op. En tegelijk geef je de kinderen, familie en de vriendenkring een tastbare herinnering. Soms kun je er ook nog anderen mee troosten. En heel soms bied je een sprankje hoop. Daarom is het zo belangrijk om iets te (laten) zeggen.