“Alleen in het hier-en-nu kun je vreugde of troost voelen, niet in het verleden of in de toekomst”
In het boek Het rouwende brein beschrijft neurowetenschapper en psycholoog Mary-Frances O’Connor haar baanbrekende onderzoek naar de effecten van rouw op het brein en hoe zij dit heeft vertaald naar de alledaagse praktijk. Ze legt in eenvoudig te begrijpen taal uit hoe we proberen het ingewikkelde raadsel van rouw te verklaren. Hieronder volgt een hoofdstuk uit het boek. Over de anatomie van rouw in het brein, het helende effect van het contact met anderen, en de uitdaging van het leven in het hier-en-nu.
Verlangen naar het verleden
‘Tijdens een van mijn vele interviews met nabestaanden zat ik tegenover een wat oudere, gedistingeerde man wiens vrouw een paar jaar daarvoor overleden was. Hij vertelde me over hun leven samen, hoe ze elkaar op de middelbare school hadden ontmoet, jong getrouwd waren, in een prachtig huis woonden, twee kinderen kregen, hoe gelukkig ze waren en hoeveel hij van haar hield. Hij moest een beetje huilen toen hij me vertelde over haar terminale ziekte, hoe hij die laatste weken voor haar gezorgd had en hij sprak over haar overlijden. Toen vertelde hij me dat hij onlangs een vrouw had ontmoet die heel anders was dan zijn vrouw. Ze had andere interesses en was extravert, en hoewel daten een beetje vreemd aanvoelde, gaf de tijd die ze samen doorbrachten hem energie. Verzonken in zijn eigen gedachten zweeg hij even en zei toen: “Weet je, het punt is, het was toen goed.” Nog een pauze. “En nu is het goed.”
We verlangen niet alleen naar het verleden, naar iets dat er toen was. Verlangen betekent ook dat er iets is in het hier-en-nu dat je niet leuk vindt. Als verlangen alleen over het verleden zou gaan, zou je gewoon een tijd aandacht geven aan je herinneringen en dan overschakelen op wat er in het heden gebeurt. Maar het hier-en-nu kan erg pijnlijk zijn als je rouwt, wat het verleden des te aantrekkelijker maakt. Als het heden je weinig zegt, of als je je aandacht niet kunt verleggen en dus niet eens weet wat het heden te bieden heeft, is de kans des te groter dat het verlangen zal voortduren. Naast gevoelens van verdriet, woede en het gevoel geamputeerd te zijn, zoals eerder al ter sprake kwam, kan rouw ook paniek met zich meebrengen.
Verdriet en paniek
In het prachtige boek Verdriet, dood en geloof, dat C.S. Lewis schreef na de dood van zijn vrouw, schrijft hij: “Niemand heeft me ooit verteld dat verdriet hetzelfde gevoel geeft als angst.” Op de ergste momenten van mijn verdriet zou ik het paniek hebben genoemd. Na de dood van mijn vader was ik niet meer getrouwd, had ik geen kinderen en ook geen ouders meer. Het jaar erna voelde het alsof ik zonder de normale hechtingsbanden die je een plek bieden, niet meer met deze wereld verbonden was. De situatie van het hier-en-nu kon me zo nu en dan overvallen, en mijn automatische reactie was paniek. Mijn hart en mijn verstand gingen als een razende tekeer en door mijn rusteloosheid kon ik bijna niet meer op mijn stoel blijven zitten. Het enige dat hielp tijdens deze paniek was het afstemmen van mijn fysieke activiteit op de hoeveelheid adrenaline die door mijn lichaam stroomde. Dan ging ik in hoog tempo door mijn buurt lopen. Uiteindelijk raakt je lichaam vanzelf uitgeput, is het geestelijk ook op en keerde ik snikkend en wel eindelijk terug naar huis.
Emoties in het brein
De visie van neurowetenschapper Jaak Pansepp stemt overeen met zowel die van Lewis als met mijn persoonlijke ervaring. Panksepp was een pionier in “affectieve neurowetenschap”, het gebied dat de neurale mechanismen van motie bestudeert. Hij hield vol dat emotie wetenschappelijk en empirisch kon worden bestudeerd bij dieren. Panksepp ontwikkelde een uitgebreid model van emotionele systemen in het brein en de functies van die diverse systemen. Het warme klimaat van Tucson zorgt ervoor dat oudere academici er graag komen en zo had ik het geluk Panksepp verschillende keren te horen spreken, niet lang voor zijn dood in 2017. Dat hij heeft bijgedragen aan de kennis over de neurobiologie van rouw is vrij onbekend. Hij bezat overigens niet alleen academische kennis, want zijn tienerdochter stierf bij een auto-ongeluk veroorzaakt door een dronken bestuurder.Panksepp beschreef de neurale systemen voor verschillende emoties met hoofdletters, zoals JOY, RAGE en FEAR. Het systeem dat de reactie op verlies aanstuurde, noemde hij PANIC/GRIEF en hiermee markeerde hij de overlap. Zeker niet alle aspecten van rouw voelen als paniek. Panksepp verwees naar 1) acute rouw, 2) aspecten van rouw die bij verschillende diersoorten voorkomen en 3) rouw die niet aangestuurd wordt door de hogere corticale gebieden van het brein. Hij beschreef dat dieren wanneer ze gescheiden worden gewoonlijk een periode van verhoogde activiteit vertonen, gekenmerkt door een verhoogd hart- en ademhalingsritme en de afgifte van stresshormonen zoals cortisol, en dat ze noodsignalen afgeven.
Anatomie van rouw
Het primaire onderzoek van Panksepp op dit gebied was gericht op deze noodsignalen, waaronder ultrasone geluiden bij sommige soorten. Hij identificeerde wat hij de anatomie van rouw noemde, oftewel de met elkaar verbonden hersengebieden die bij elektrische stimulatie deze noodsignalen oproepen. De gebieden omvatten het “periaqueductaal grijs” (PAG) in de middenhersenen, net boven het ruggenmerg. In mijn tweede neuroimaging-onderzoek werd het PAG-gebied bij deelnemers geactiveerd wanneer ze naar foto’s van hun overleden geliefde keken in vergelijking met een foto van een vreemde, ongeacht of er sprake was van gecompliceerde rouw of niet.
Waarschijnlijk zorgen paniek, verhoogde activiteit en noodsignalen ervoor dat het dier dat afgescheiden is, weer in contact komt met anderen van zijn soort. Je kunt je voorstellen dat de functie van PANIC/GRIEF is om dieren, inclusief primaten, aan te sporen om contact te maken met anderen. Soortgenoten kunnen hulp bieden om te overleven, zelfs als het verdwaalde dier niet in staat was zich te herenigen met zijn verzorger. Sociaal contact leidt tot het vrijkomen van opioïden bij het noodlijdende dier, dat kalmerend werkt én helpt om te leren. In contact komen met anderen gaat gepaard met de krachtige beloning van de intern eproduceerde opiatenvariant. Zo’n krachtige beloning heeft als gevolg dat het dier de neiging heeft meer van het voorafgaande gedrag te vertonen. Hoe bijzonder zou het zijn als we dit fysiologische gegeven zouden kunnen gebruiken als een unieke methode voor het toedienen van medicijnen? Een arts kan dan aanbevelen: “Om uw nood tijdelijk te verlichten, gaat u twee gesprekken voeren met zorgzame mensen. U vraagt om een knuffel en de dag erna belt u mij.”Sociaal contact leidt tot het vrijkomen van opioïden, dat kalmerend werkt én helpt om te leren. Hoe bijzonder zou het zijn als we dit fysiologische gegeven zouden kunnen gebruiken? Een arts kan dan aanbevelen: “Om uw nood tijdelijk te verlichten, gaat u twee gesprekken voeren met zorgzame mensen. U vraagt om een knuffel en de dag erna belt u mij.”
Als ik zelf in zo’n paniekerige toestand terechtkwam, belde ik mijn zus of mijn beste vriendin en als ik ze niet kon bereiken, een goede vnend. Maar soms besloot ik dat het te laat was om te bellen of dat ik me toch niet zo slecht voelde of dat ik mensen voorlopig genoeg had belast. Mensen zien kans om allerlei gedragspatronen die door de evolutie in gang zijn gezet, teniet te doen. Ik had het geluk te weten dat deze vrienden, ongeacht het uur, de telefoon zouden opnemen en met me zouden praten. Waarschijnlijk heeft hun steun me overeind gehouden. De wetenschap dat ik kon bellen, zelfs als ik dat niet deed, maakte het verschil tussen extreme angst en matige angst. Ik ben me er echter van bewust dat ik veel geluk heb, aangezien er veel mensen zijn die niet eens één persoon hebben van wie ze het gevoel hebben dat ze die in zo’n situatie kunnen bellen.
Verdragen van het heden
Als het hier-en-nu alleen paniek en rouw te bieden heeft, waarom zou je dan in vredesnaam je volledige aandacht aan het heden spenderen? In het begin kun je de pijnlijke realiteit van het heden misschien maar heel even verdragen. Een naaste collega vertelde me eens dat ze tijdens haar studie trouwde en een baby kreeg. Toen stierf haar man onverwachts. Als alleenstaande ouder zonder baan en zonder diploma had ze alle reden om in paniek te raken. Ze vertelde me dat ze besefte dat ze de realiteit en wat die betekende niet kon verdragen, maar ze overtuigde zichzelf ervan dat twee minuten waarschijnlijk wel zou lukken. En dat ze er de volgende dag wellicht twee keer zo lang aan zou kunnen denken. En de volgende dag nog eens twee keer zo lang. Op die manier ging ze door totdat ze kon beslissen wat ze moest doen. Intussen is ze een beroemde onderzoeker en heeft ze een fantastische relatie met haar volwassen zoon. Wanneer je jezelf toestaat zo flexibel te zijn dat je mentaal door de tijd mag reizen, weg van het heden, probeer je jezelf te beschermen tegen pijn, vooral wanneer de realiteit te pijnlijk is om te verdragen. Deze manier van ermee omgaan is typerend voor acute rouw.
Wat heeft het heden je te bieden?
Maar het hier-en-nu biedt ook mogelijkheden. Er zijn bijvoorbeeld lotgenoten. Alleen in het hier-en-nu kun je vreugde of troost voelen, niet in het verleden of in de toekomst. Herinneringen of toekomstplannen kunnen deze gevoelens oproepen, maar de gevoelens gebeuren in het hier-en-nu. Je lichaam maakt op dat moment cortisol of opioïden aan. Als je met je aandacht in een virtuele wereld bent waar wat-als de werkelijkheid is of waar je geliefde nog leeft of je vrienden jouw rouw beter begrijpen, dan is er een keerzijde: je ervaart niet wat er op dit moment werkelijk gebeurt. Hoewel er veel dingen die momenteel gebeuren pijnlijk kunnen zijn, gebeuren er in het heden ook dingen die prachtig zijn. We kunnen niet uitsluitend onaangename gevoelens negeren. Als je niets voelt bij de huidige ervaring, ben je gevoelloos voor alles, zowel de goede als de slechte ervaringen. Dan laat je je niet blij maken door de barista die je stralend aankijkt, of je laat je niet vertederen door de puppy die in het park rondhuppelt. Als je pijnlijke gevoelens vermijdt door geen aandacht te besteden aan wat er om je heen gebeurt, dan weet je uiteindelijk ook niets meer van wat daar gebeurt. Het negeren van het heden maakt het moeilijk om te leren wat zou kunnen werken om op een nieuwe manier je leven te leiden. Maar wanneer je in het moment aanwezig bent, helpt de dopamine-, opioïde- en oxytocinefeedback je richting een hersteld en zinvol leven.
Toen ik indertijd tijdens de vakantie bij mijn beste vriendin logeerde, werd ik heen en weer geslingerd tussen gesprekken met haar en appen met mijn nieuwe vriend. Ze vroeg me op een gegeven moment of ik goede voornemens had voor het nieuwe jaar en ze giechelde toen ik haar vertelde dat ik hoopte dat ik het komende jaar meer mindful zou zijn. Ik had mijn telefoon in mijn hand terwijl ik dit zei en keek niet eens naar haar. Ik voelde me enigszins beledigd door haar gegiechel omdat het volgens mij duidelijk was dat, hoewel ik geen aandacht aan haar besteedde, ik wel aandacht besteedde aan wat ik aan het doen was. Jaren later kwam ik tot het inzicht dat mindfulness meer is dan aandacht geven. In het hier-en-nu zijn is bewustzijn dat verder gaat dan je focuspunt. Het is bewustzijn dat ook degenen insluit die in het hier–en-nu bij je zijn, of het nu vrienden, caissières, kinderen, oude mensen of onbekenden zijn. In zekere zin beweegt mindfulness je aandacht richting bewustzijn van het hier, bewustzijn van nu en bewustzijn van nabij. Je let misschien op wat je aan het doen bent, maar dat is niet hetzelfde als je ervan bewust zijn dat je dit in het hier-en-nu doet, hier in deze kamer en met deze mensen om je heen. In zekere zin beschouw ik dit moment van hier-en-nu-bewustzijn als met heel je hart betrokken te zijn bij alle aspecten van wat je nu aan het doen bent. Dit geeft je de beste kans om te ervaren wat er aan het gebeuren is, om de wonderen die de wereld te bieden heeft te zien, en om te leren van je interacties met de wereld.“In zekere zin beschouw ik dit moment van hier-en-nu-bewustzijn als met heel je hart betrokken te zijn bij alle aspecten van wat je nu aan het doen bent. Dit geeft je de beste kans om te ervaren wat er aan het gebeuren is, om de wonderen die de wereld te bieden heeft te zien, en om te leren van je interacties met de wereld.”
Kook. Maak schoon. Werk. Speel.
In de begintijd van mijn paniekerige rouw had ik niet de tegenwoordigheid van geest om veel te doen, laat staan te leren de focus van mijn bewustzijn te veranderen. Ik had zelfs een briefje op mijn keukenkastje geplat met de tekst “Kook. Maak schoon. Werk. Speel.” Het diende twee doelen. Het was een voornemen voor wat ik dacht te kunnen bereiken op een dag, hoe weinig dat ook leek. Op momenten dat ik me overweldigd of versuft voelde, kon ik naar dit simpele lijstje gaan dat me vertelde wat ik moest doen. Op de dagen dat ik een klein beetje van alle vier de doelen had bereikt, werd ik eraan herinnerd dat het genoeg was, dat het een goede dag was geweest . Voor alle duidelijkheid: dit was normale, doorsnee rouw die ik ervoer, het was geen gecompliceerde rouw. Het kostte maanden om weer volop in het leven te staan, en in sommige opzichten is het nog steeds werk in uitvoering. Op de lange termijn hielp het vinden van een manier om meer tijd in het hier-en-nu door te brengen me om erachter te komen hoe dat leven was. Toen ik dat wist, kon ik kiezen hoe ik ermee om wilde gaan.’
