< Ga een stap terug

‘Creatief rouwen’ helpt bij herstel en veerkracht

Om creatief te zijn hoef je niet als een Rembrandt te kunnen schilderen. Creativiteit omvat veel meer dan enkel ’talent hebben’. Zo kan het creatief uiten van je emoties je helpen bij rouw, bijvoorbeeld als je even geen woorden hebt, of wanneer je het moeilijk vindt om bij je emoties te komen. Maar hoe word je creatief als je hoofd er niet naar staat en je ook vandaag liever even overslaat? 

Creatief zijn we allemaal, jij ook. Het woord ‘creatie’ stamt van het Latijnse creatus, dat scheppen of voortbrengen betekent. En iets voortbrengen kan op verschillende manieren: je kunt – of eerder, je kunt niet anders dan – op elk gebied van je leven creatief zijn. Zonder enige mate van creativiteit ben je namelijk niet in staat om je dagelijkse ding te doen. En wanneer je iets creëert, bijvoorbeeld als je aan het koken bent, zet je bewust veranderingen in gang om iets te bereiken, in dit geval een smakelijke en voedzame maaltijd. Door creativiteit gebeurt er iets.

Creatief rouwen?

Maar je zet niet alleen zelf veranderingen in gang, je wordt ook elke dag uitgedaagd om op veranderingen in je omgeving te reageren. Bijvoorbeeld als je de bus mist, of wanneer je kookkunsten vandaag niet zo smakelijk blijken te zijn. Ook dat vraagt om creativiteit.

Een van de grootste veranderingen in je leven wordt veroorzaakt door het overlijden van iemand die je dierbaar is. Je hebt geen keus: je wordt gedwongen om je leven opnieuw vorm te geven rondom het gapende gat dat je dierbare achterlaat. Een gat dat in de loop van de tijd niet kleiner wordt, maar waaromheen je leven langzaam weer teruggroeit. Rouwen doet dus eigenlijk een onvoorstelbaar groot beroep op je creatieve vermogen. En de creativiteit die je daarvoor moet inzetten, stelt je uiteindelijk in staat om de veerkracht te vinden die je nodig hebt om door te kunnen leven met het verlies. Daarom is creativiteit zelfs de essentiële reactie op rouw, benadrukt de Amerikaanse klinisch psycholoog Henry Seiden, die de relatie tussen psychoanalyse en poëzie uitgebreid heeft onderzocht.

We bezitten allemaal een aangeboren talent voor zelfexpressie en emotionele ontlading, maar hoe we dat doen verschilt per persoon.

We zijn geboren expressionisten!

Er zijn twee soorten creativiteit, legt psychologe Shelley Carson in haar boek over het creatieve brein uit: innovatieve creativiteit en expressieve creativiteit. De eerste vorm heeft alles te maken met je probleemoplossende vermogen. Deze spreek je dus aan wanneer je je leven op een andere manier moet inrichten na het overlijden van een dierbare. De tweede vorm van creativiteit biedt je de mogelijkheid om jezelf uit te drukken. Daarmee gebruik je bijvoorbeeld je (pijnlijke) emoties als bron voor creatief werk. Denk maar aan het prachtige nummer Tears in Heaven van Eric Clapton, die zijn verdriet en pijn van zich afschreef nadat zijn zoon uit een raam op de 53ste verdieping van een flatgebouw was gevallen. Clapton zelf zei over Tears in Heaven dat het schrijven van het nummer hem door de donkerste periode van zijn leven heeft gesleept. Het was nooit zijn bedoeling om het nummer uit te brengen. Pas toen iemand opperde dat het ook anderen zou kunnen helpen, ging hij overstag. Tears in Heaven werd een enorme hit.

Volgens Carson bezitten we allemaal een aangeboren talent voor zelfexpressie en emotionele ontlading. Hoe we dat doen verschilt per persoon. De een praat het van zich af, de ander loopt een marathon of neemt de tuin helemaal onder handen. Expressieve creativiteit kan je helpen om bij emoties te komen die niet zo makkelijk aan de oppervlakte verschijnen. Het wordt daarom ook wel ingezet in verschillende creatieve therapievormen, zoals beeldende therapie en dans-, muziek- of speltherapie.

Verlies een nieuwe betekenis geven

De reden dat veel therapieën werken met creativiteit is omdat het je brein stimuleert om nieuwe verbindingen te maken. Dit proces zorgt ervoor dat je je verlies op een andere manier kunt gaan zien. Robert Neimeyer, hoogleraar Psychologie aan de Universiteit van Memphis en verbonden aan De School voor Transitie, ontdekte in 2006 dat met name mensen die een traumatisch verlies hebben meegemaakt, baat konden hebben bij het optekenen van hun levensverhaal. Daarmee konden ze iets tastbaars creëren met de herinneringen en emoties die ze bij zich droegen. Het stelde hen in staat hun verlieservaring op een andere manier uit te leggen, uit te werken en (voorzichtig) opnieuw te ervaren. In de brede context van de gehele levensloop kreeg de verlieservaring meer – of juist een andere, nieuwe – samenhang en betekenis. Dat is belangrijk, zegt Neimeyer, want veel rouwenden zijn op zoek naar betekenisgeving na een verlies.

Die betekenisgeving werkt niet alleen door je verhaal op te schrijven; het verbeelden van je verhaal in een kunstwerk blijkt hetzelfde effect te hebben. Het kan je bijvoorbeeld ook helpen om in te zien dat je levensverhaal niet stopt na het verlies, maar verdergaat. Alleen op een andere manier, omdat de relatie die je had met je overleden dierbare is veranderd. Mooie voorbeelden hiervan zijn de bijzondere fotomontages van ‘herinnerkunstenaar’ en therapeut Nancy Gershman. Met haar montages helpt zij rouwenden om de band met hun overleden geliefde in beelden te vatten. Aan de hand van (familie)foto’s vertellen de nabestaanden Gershman hun levensverhaal en brainstormen ze met haar over een toekomstig leven waarin de band met de overledene op een nieuwe manier vorm krijgt. Gershman maakt van de familiefoto’s een digitale verbeelding van dit toekomstige levensverhaal: ze noemt het een ‘Healing Dreamscape’. Het resultaat is een gepersonaliseerd fotokunstwerk dat nieuwe betekenis en hoop geeft aan de nabestaanden.

“Ik nam letterlijk en figuurlijk de ruimte voor mijn emoties in de vorm van grote gebaren met mijn kwast. De verfspetters zaten op mijn plafond.”

Koffie drinken met je verdriet

Rouwen doet dus een beroep op je creatieve vermogens, maar als je rouwt voel je je vaak allesbehálve creatief. Onderzoek toont namelijk aan dat wanneer je verdrietig bent, je linker hersenhelft als het ware op non-actief wordt gezet, terwijl je rechter hersenhelft juist overactief wordt. En daarmee krijgen negatieve emoties zoals angst en verdriet voorrang op positieve emoties als vreugde en hoop. Met andere woorden: ook al kan creativiteit helpen bij herstel en veerkracht, als je rouwt ben je vaak helemaal niet in de stemming om creatief te zijn.

Dat weet schrijver en kunstenaar Annemiek van Duin als geen ander. Hoewel creativiteit in haar kern verweven zit, ervoer ook zij na het overlijden van haar vader, en amper twee jaar later haar partner, dat de energie en motivatie om iets te gaan doen bij haar in eerste instantie volledig ontbrak. Alles was veranderd, in alle details van haar leven. Maar toen ontdekte ze dat goede zelfzorg haar energie weer stukje bij beetje terugbracht. En schrijven bleek daar ook aan bij te dragen: “Ik realiseerde me dat mijn drang om te schrijven en te creëren onveranderd was gebleven. Mijn creativiteit bleek het anker te zijn waar ik altijd houvast aan heb. Bovendien was het een opluchting om even met iets anders bezig te mogen zijn.”

Hoewel ze altijd heel gedetailleerd had geschilderd, kreeg ze opeens behoefte aan een brede kwast en een groot, leeg canvasdoek. En aan veel beweging en kleurexplosies van oranje, rood, geel en paars. “Ik nam letterlijk en figuurlijk de ruimte voor mijn emoties in de vorm van grote gebaren met mijn kwast. De verfspetters zaten op mijn plafond. Ik werd er heel blij van, en tegelijkertijd voelde ik verdriet.” Op het laatste doek dat ze in die expressieve stijl maakte, schilderde ze een vrouwenfiguur dat overspoeld werd door een grote golf van kleur. “Ondanks dat stond de vrouw fier rechtop, klaar voor wat eraan kwam, wetende dat het niet makkelijk zou zijn. In mijn verbeelding keek ze me recht aan. Ik weet nog dat ik knikte en rust voelde.” Creatief zijn hielp haar, en helpt haar nog steeds om, zoals ze zelf zegt, ‘mijn verdriet een kopje koffie aan te bieden en er even bij te gaan zitten’.

Vier tips om je creatieve stroom op gang te brengen

Beginnen met iets creatiefs kan in eerste instantie overweldigend lijken, vooral als je denkt dat je niet creatief bent of het nog nooit eerder hebt geprobeerd. Maar er zijn dingen die je kunt doen om je creativiteit te stimuleren.

Tip 1: Doe wat je minimaal kan
Productiviteitscoach Monique Malcolm begeleidt mensen die zich overweldigd voelen bij het terugpakken van de regie over hun leven. Dat gaat in hele kleine stapjes: “Bepaal eerst wat het minimum is dat je kunt doen waardoor je je oké voelt over de rest van je dag. Op sommige dagen is dit niets, en dat is ook helemaal prima.” Bedenk dan wat je zou willen doen: een gedicht maken, elke dag een paar regels in een dagboek schrijven, de natuur intrekken met een schetsboek of je muziekinstrument weer eens afstoffen. Malcolm: “Kies één activiteit en probeer er drie of vier dagen achtereen eens twintig minuten per dag aan te werken.” Het hoeft dus niet mooi te zijn, het hoeft ook niet aan de muur. “Het gaat er vooral om dat je dat consistent volhoudt,” zegt Malcolm, en het gaat om de creatieve expressie van dat wat bij jou van binnen leeft.

Tip 2: Doe iets dat je gemakkelijk afgaat
Wat je ook voor creatiefs gaat doen, het belangrijkste is dat je iets doet waar je op dit moment plezier in kan hebben. Dat hoeft niet ingewikkeld te zijn. Denk aan kleurboeken voor volwassenen. Of fotografeer wat je opvalt en wat op dat moment bij je gemoedstoestand past tijdens een wandeling met de hond. Of knip foto’s en teksten die iets met je doen uit tijdschriften en kranten en verwerk deze in een collage. Doe kleine opknapklusjes in huis, bijvoorbeeld het schuren van een oud kastje. Ook daarmee uit je je creativiteit, want je bent even uit je hoofd en met je handen bezig.

Tip 3: Doe iets met muziek
Uit heel veel verschillende onderzoeken komt naar voren dat muziek helend kan zijn bij rouw. Houd je van zingen, dan kun je je bijvoorbeeld opgeven bij een koor. Muziek is namelijk in staat om depressie en angst te verminderen bij mensen die rouwen, merkten de onderzoekers Clift en Hancox na een uitgebreide studie onder 600 koorzangers in Oostenrijk, Duitsland en het Verenigd Koninkrijk. Zingen in een koor bleek invloed te hebben op het welbevinden en de gezondheid van de koorleden.

Als je geen muzikaal talent bezit, dan kun je ook op Spotify een persoonlijke lijstje maken met je favoriete troostmuziek. Of juist met tranenmuziek, waarbij je gewoon even goed verdrietig mag zijn. Of goede up tempo-nummers waarmee je wat meer zin krijgt om aan een nieuwe dag te beginnen.

Tip 4: Er is geen goed of fout
Je eigen creativiteit (her)vinden kan je houvast geven om in een periode van verandering en chaos weer in verbinding met jezelf te komen. Het is jouw persoonlijke proces waarbij je geen regels hoeft te volgen: alles mag, alles kan en belangrijker: er is geen goed of fout. Of in de beroemde woorden van landschapsschilder Bob Ross: “We make no mistakes, we only have happy accidents“.

Bronnen & verder lezen