< Ga een stap terug

“Rouw is als een labyrint. Je krijgt soms het gevoel in kringetjes rond te draaien, maar toch kom je steeds dichter bij de kern”

In het boek Natriltijd beschrijft Riet Fiddelaers-Jaspers het verloop van een crisis, zoals na een overlijden. Hoe soms in de verte al voelbaar is dat deze eraan komt, hoe je er middenin verzeild raakt, en hoe je het moet verduren als deze aanhoudt. Ze gebruikt hierbij de metafoor van de storm, geïnspireerd door het boek Reis door de nacht, in de jaren vijftig geschreven door Anne de Vries. Het boek is geschreven voor iedereen die geconfronteerd wordt met stormen in het leven, voor mensen die moeten buigen voor het lot waar ze niet om gevraagd hebben. Hieronder volgen enkele passages uit het boek, over de periode na de storm, wanneer je de scherven weer bij elkaar raapt en samenvoegt tot een nieuw geheel.

Het opnemen van de stormschade: over het omarmen van wat de wind gebracht heeft

‘De storm raast, de wind neemt vertrouwde dingen mee, er raken dingen verloren. Rouwen om wat verloren is, vraagt stilstaan. Stilstaan tussen de afgerukte takken, de omgevallen bomen en werkelijk aankijken wat de storm in je leven heft aangericht. Dat is iets anders dan het beschadigde landschap vermijden of het al rennend als een trimparcours te gaan gebruiken. Het vraagt stilte. Stilte, niet in de zin van nietsdoen, apathisch worden, maar stilte waarin je de kans hebt om in contact te komen met jezelf. Zonder afgeleid te worden, zonder continu je gevoelens te sussen door jezelf te entertainen via werken, sporten, bingewatchen, drinken, eten, zorgen voor anderen of op welke manier jij dat ook doet.

Rouw is een intens persoonlijk, tegenstrijdig, chaotisch en

onvoorspelbaar intern proces.

Als we daar onze weg moeten zoeken, moeten we een manier

vinden om de tegenstelling, die in het hart van rouw besloten ligt,

te begrijpen en ermee te leven:

Dat we een weg moeten vinden om te leren leven met

een werkelijkheid waarvan we niet willen dat hij waar is.

~Julia Samuel

Al die manieren die je kent om jezelf en je werkelijke gevoelens te ontlopen. Er is niets mis mee met je op zijn tijd overgeven aan dat entertainen van jezelf; je ontslaat jezelf even van de ellende om die daarna weer onder ogen te zien en ermee aan de slag te gaan. In de stilte kunnen de inderhaast weggekropen gevoelens weer tevoorschijn komen uit hun schuilplaats. Als ze daarvoor de kans krijgen en een welkom ontmoeten, nemen ze geleidelijk in kracht af en kun je ervaren dat ze te dragen zijn.

Omarmen wat de wind gebracht heeft

Ik sprak eerder al over aanvaarding, een woord dat sommige mensen tegenstaat. Woorden kunnen een gevoelige snaar raken. ‘Accepteren’ is voor veel mensen nog moeilijker te verteren. Maar zoals Auschwitz overlevende Edith Eger zegt: “Er is pas toekomst als je de hoop opgeeft op een beter verleden.” Ze bedoelt aanvaarden dat dingen gebeurd zijn, gebeurtenissen die je liever niet had meegemaakt, maar waarbij je het tij niet kunt keren. Aanvaarden dat je daar last van hebt, dat daar emoties bij horen en dat die emoties er mogen zijn. Misschien is ‘aannemen’ een woord dat beter passend is. Daar zit minder lijdzaam ondergaan in en meer actie en regie.

Acclimatiseren in een ander klimaat: over het labyrint van rouw

Bij de meeste ‘stormen’ gaat de wind na verloop van tijd liggen en kan de stormschade opgenomen worden. Natuurlijk blijven er altijd kleine rukwinden waardoor de pijnlijke gevoelens getriggerd worden. Maar daarnaast is er voldoende rust om je aan te kunnen passen aan de nieuwe situatie die blijvend veranderd is. Om te beseffen dat je het leven te nemen hebt zoals het komt. Henri Nouwen schrijft dat de beker van het leven een beker van vreugde is en van verdriet. “Het is de beker waarin verdriet en vreugde, droefheid en blijheid, rouw en dans nooit zijn gescheiden. Als er geen vreugde kon zijn waar verdriet is, zou er nooit gedronken kunnen worden uit de beker van het leven”. Dat is lastig om te horen als je midden in je verdriet zit. Dan heb je geen boodschap aan woorden als “het wordt allemaal weer beter, het heeft tijd nodig”. Je beker is zo vol van pijn dat vreugde en opnieuw gelukkig worden totaal buiten bereik lijken.

Wanneer we geplet zijn als druiven, kunnen we niet denken aan de wijn die we ooit zullen worden.

~ Henri Nouwen

Het is mooi hoe Henri Nouwen beschrijft hoe je de beker van het leven vasthoudt en zowel het verdriet als de vreugde daarmee vastpakt. Je bent in staat bewust te kijken naar wat het leven voor je inhoudt. Als je de moed hebt om te zeggen: “Dit is mijn leven, dat ik heb gekregen, en dat ik moet leiden, zo goed als ik kan. Niemand anders zal ooit dit leven leiden. Ik kan anderen vragen mij te helpen maar uiteindelijk zal ik zelf moeten bepalen hoe ik ga leven”, dan ontstaat er een andere manier van in het leven staan, met meer voelbare pijn, maar ook met meer diepgang en verbinding.

Ada de Jong, de vrouw die in 2008 haar gezin, haar man en drie kinderen, bij het bergbeklimmen in een ravijn zag storten, vertelde over wat haar daarna overkwam. Haar verdriet was zo groot dat menigeen hier niet mee om kon gaan. Maar er was één persoon die week in week uit een avond op bezoek kwam. En hoe haar stemming ook was, of ze iets zei of haar mond hield, hij kwam terug. Die persoon is voor mij het voorbeeld van de betekenis van het woord troost, dat niet betekent ‘verdriet verzachten = opbeuren’, zoals in de online Van Dale staat, maar is te herleiden naar ‘trust’ oftewel trouw zoals psychiater Andries van Dantzig deed. Blijven ondanks alles en terugkomen. Betrouwbaar aanwezig zijn en ook betrouwbaar afwezig, want je kunt natuurlijk niet continu bij iemand zijn. Van Dantzig ging nog verder en beweerde dat trust afgeleid was van tree. Ik zie dan een stevige boom voor me waartegen je kunt lenen, kunt schoppen en desnoods in kunt krassen. De boom blijft, als een betrouwbare metgezel, een secure base, en buigt terug na de storm.

Het oude en het nieuwe leven verweven

Het besef dat het verlies maakt wie we zijn, zorgt ervoor dat je, weliswaar hortend en stotend, weer op weg gaat. Je zoekt een andere manier om vast te houden, maar daarvoor heb je eerst los te laten, hoe pijnlijk en verdrietig dat ook is. Dat opent de deur voor rouwen. Als je je hecht en verbindt, dan hoort rouwen erbij; dat is de prijs van verbinding. Als je niet wilt rouwen, moet je je niet meer verbinden. En dat is een hoge prijs.

Door te rouwen, neem je dat wat verloren is er weer bij: het verlies gaat bij je leven horen, het maakt jou wie je bent. Je buigt je hoofd voor het feit dat het hele levensboek bij je hoort, alle hoofdstukken, ook de meest verdrietige en je verweeft het verdriet in je leven. Dat is waar rouwen om gaat. Is dat eenvoudig? Nee, dat is behoorlijk pittig en duurt langer dan je vooraf kunt bedenken. Rouwen heeft tijd en aandacht nodig en ook afleiding om het te kunnen blijven dragen. Je meandert in een beweging van het verlies aankijken, ervan weggaan en opnieuw terugkomen om het weer aan te kijken.

Hoe je meandert is een persoonlijk proces. Maar het gaat om de beweging van naar het verlies toe bewegen, ervan weggaan en weer terugkomen, steeds een stukje dichterbij. Zo pak je het erbij zonder dat het je overspoelt. Er is geen shortcut of sluiproute bij rouw. Als je dat probeert, kies je de weg van de doolhof, waar je telkens vastloopt en het uiteindelijk langer duurt voordat je de uitgang vindt. Een mooi beeld is de route door een labyrint, waarbij je tijd moet nemen, vertraagt, soms het gevoel krijgt in kringetjes rond te draaien, maar in werkelijkheid steeds dichter bij de kern komt.

Betekenis geven aan het verlies

Op een gegeven moment kom je voor de vraag te staan: wat betekent dit verlies voor mijn leven? Na een ingrijpende verlieservaring ben je niet meer dezelfde; in het rouwen ga je ook op zoek naar je nieuwe identiteit: je bent ook wat je hebt verloren. In de zoektocht naar de nieuwe identiteit sta je voor de vragen wie de echte versi van jezelf is en hoe die in de wereld wil staan. Of blijf je vasthouden aan je eigen ‘lijdensverhaal’? De schrijver David Grossman zegt: “Dat verhaal polijsten we en vertellen we onszelf en anderen keer op keer, als verklaring voor waarom we zijn zoals we zijn. Zo kom je steeds vaster te zitten in dat verhaal: het verstikt je, verhindert je om vrij te zijn, en kan een blokkade vormen voor verandering en een beter toekomst.”

Ik weef jou

Ik weef de tranen in mijn leven

Ik weef de trots in alle dagen

Ik weef de pijn in zachte strengen

Ik weef jou, in alle lagen

Wie je was, wie je zult blijven

Hoe je kijkt en hoe je lacht

Wat je gaf en wat ik leerde

Weven zal ik, alles wat je bracht

Ik weef het missen, en het dragen

Ik weef de liefde die is gebleven

Ik weef jou met zorg en aandacht

In alle draden van mijn leven

~ Floortje Agema

Volgens Grossman leidt de confrontatie aangaan en elkaar vertellen wat je hebt meegemaakt tot meer begrip en een zeker bevrijding. Als je hier gehoor aan geeft en verlies onderdeel maakt van je leven, kun je de stap nemen naar betekenisgeving. We hadden het eerder over aannemen of aanvaarden, dit gaat nog een stap verder. Dan kom je tot vragen als: Wie ben ik? Daarvoor heb je je verleden aan te kijken, je wonden te erkennen en je ermee te verzoenen. Wat doe ik? Welke impact wil ik hebben? Hoe kan ik dienend zijn naar mezelf, naar anderen en naar de wereld? Dat is de reis die jij en ik kunnen maken, zodat wat gebeurde wellicht geen zin had maar wel betekenis krijgt.’

Bronnen & verder lezen