< Ga een stap terug

Voor rouw bestaat geen maatstaf

Naast vreugde en geluk maken we in ons leven ook verlies, verdriet en rouw mee. Maar niet elk verlies is verdrietig. En soms voel je wel verdriet, maar ervaar je geen rouw. Hoe zit dat precies?

Er zijn verschillende vormen van verlies. Je kunt bijvoorbeeld je gezondheid verliezen, je verwachtingen voor de toekomst, je baan of je relatie. Hier hebben we het vooral over een (aanstaand) verlies door het overlijden van iemand die je dierbaar is.

Dat kan intens verdrietig zijn. Iemand verdwijnt zomaar helemaal uit je leven en is voortaan alleen nog in jouw gedachten bij je. Hoe je verdriet ervaart verschilt per persoon. Als je over het verdriet van anderen hoort of leest dan kun je je al snel afvragen: Is mijn verdriet wel normaal? Hoe lang duurt het? Waarom wordt het bij mij niet minder?’ Er is geen maatstaf. Er is geen erger of minder erg dan. En er staat ook niemand met een stopwatch naast je.

Rouw is een emotionele reactie op een verlies. Als je rouwt, probeer je je aan te passen aan een leven zonder degene die is overleden. Daar kun je ook vragen over hebben. Wie ben ik nu, en hoe richt ik mijn leven opnieuw in zonder de ander? Hoe vind ik weer dingen die het leven leuk en zinvol maken? En net als bij verdriet rouwen we allemaal anders. Daarom kun je het ook nooit fout doen. Psychotherapeut Julia Samuel omschrijft het heel mooi in haar boek Grief Works:

“Rouw is een intens persoonlijk, tegenstrijdig, chaotisch en onvoorspelbaar innerlijk proces. Om te rouwen moeten we een manier vinden om de pijn van het verlies te verduren, om er niet tegen te vechten of het te blokkeren, en daarvoor hebben we steun nodig.”

Rouwen

Hoe verloopt een rouwproces?

Rouwen is een menselijke emotie, maar wij zijn niet de enigen die rouwen. Ook dieren kennen rouw. In de loop der tijd zijn er veel visies op en theorieën over rouw ontwikkeld. Deze visies en theorieën worden constant bijgesteld omdat we steeds weer nieuwe dingen leren over rouw. Ze kunnen dienen als handvatten om meer inzicht te krijgen op je eigen rouwproces of dat van een ander. Met de nadruk op handvatten; theorieën zijn een poging om unieke processen te vangen in generieke wetenschappelijke modellen om daar beter uitspraak over te kunnen doen, maar deze doen afbreuk aan jouw individuele beleving van je verdriet. Rouw is niet te vatten in een kant-en-klaar model.

Een van de meest recente inzichten is dat we liever niet meer spreken over rouwverwerking. ‘Verwerken’ doet je vermoeden dat er ergens een keer een einde komt aan rouw; dat er een einde komt aan het verdriet en de pijn, want je hebt het ‘verwerkt’. Maar pijn en verdriet kunnen altijd terugkeren op (onverwachte) momenten in je leven die je herinneren aan het verlies. We hebben het liever over dat je verder leert leven met de pijn en het verdriet van een verlies; dat je werkt aan de integratie ervan in je leven. Daarom wordt er in plaats van rouwverwerking ook wel gesproken van rouwarbeid.

Rouwen om iemand die er nog is

Je kunt bij voorbaat verdriet hebben om iemand die je in de toekomst zal gaan verliezen. Daar is ook een wetenschappelijke term voor: ‘anticiperende’ rouw. Dit kan bijvoorbeeld voorkomen wanneer een dierbare de ziekte van Alzheimer heeft. Je moet dan steeds weer afscheid nemen van iemand die fysiek nog leeft, maar mentaal elke dag een beetje verder van je af komt te staan. Anticiperende rouw kan ook voorkomen wanneer je te horen krijgt dat een dierbare een levensbedreigende ziekte heeft. Het is heel normaal om alvast te rouwen om iemand die nog niet overleden is; je bereidt je als het ware met heel je wezen voor op de klap die gaat komen. Je kunt dezelfde lichamelijke, geestelijke, gedragsmatige, emotionele en spirituele reacties ervaren als bij rouw na een overlijden. Je kunt anticiperende rouw voelen ‘als een pleister die er tergend langzaam af wordt getrokken’. In de Correspondent kun je daarover een heel mooi ervaringsverhaal lezen.

Deze periode van anticiperende rouw is bij uitstek de periode waarin zorgverleners je kunnen helpen om ervoor te zorgen dat je, na het sterven van je dierbare, een ‘normaal’ rouwproces ervaart.

Wanneer rouw te heftig wordt

‘Normale’ rouw kan zich ontwikkelen tot zogenoemde ‘complexe’ of ‘gecompliceerde’ rouw. Dat betekent dat het omgaan met het verlies zo zwaar wordt, dat het je in je dagelijkse leven belemmert. Veel mensen kunnen dan zelfs een burn-out of een depressie ervaren. Dit kan ook zelfs vele jaren na het verlies nog gebeuren. Of je complexe rouwklachten krijgt kan samenhangen met bepaalde factoren die de kans daarop kunnen vergroten, bijvoorbeeld:

• Hoe jij als persoon in staat bent om de klap van het verlies op te vangen, maar ook je persoonlijke situatie en psychische en fysieke leefomstandigheden, je persoonskenmerken en wat je in je leven nog meer hebt meegemaakt.
• De band die je had met de overledene, en hoezeer je dierbare met jouw leven was verweven.
• Hoe onverwacht het overlijden was voor jou als nabestaande.
• Wanneer er binnen de familie (en/of vriendenkring) onenigheid is of is geweest over bijvoorbeeld medische beslissingen.
• Wanneer mantelzorg te heftig en te zwaarbelastend voor je is geweest.
• De manier waarop je dierbare is overleden. Wanneer je dierbare bijvoorbeeld een intensieve kankerbehandeling heeft gehad of op een intensive care heeft gelegen, verongelukt is of suïcide heeft gepleegd, dan is dat veel heftiger dan wanneer je dierbare rustig in zijn of haar slaap is overleden.

Een goed afscheid

Wanneer je een overlijden aan ziet komen, kan een goed afscheid van je dierbare je helpen bij het voorkomen van gecompliceerde rouw. Daar kun je samen met je dierbare en naasten aan werken. Helaas zijn veel factoren, zoals de snelheid van een ziekteproces of de zwaarte van symptomen, niet of nauwelijks te beïnvloeden. Wat je wel kunt beïnvloeden, is alles wat je met je dierbare en naasten nog samen kunt delen.

Zo kun je dingen uitspreken die je graag nog tegen elkaar zou willen zeggen maar waar je nooit toe bent gekomen, om verschillende redenen. Je kunt de belangrijke rol die je in elkaars leven hebt gespeeld naar elkaar uitspreken en samen waarderen, of hoeveel je van elkaar houdt en hebt gehouden. Maar ook kun je met elkaar praten over het ziekteproces en over het levenseinde, en over de periode na het overlijden.

Ook een ritueel kan helpend zijn. Vanuit je geloofsovertuiging, maar ook vanuit iets dat voor jou, je dierbare en je naasten in jullie leven belangrijk was en dit gezamenlijk eren en vieren door hier een speciaal moment voor te nemen. Bijvoorbeeld herinneringen ophalen aan jullie gezamenlijke leven en deze een symbolische of fysieke plek geven die je als nabestaande met je mee kunt dragen na het overlijden.

Verschillende theorieën over rouw

Om meer zicht te krijgen op hoe een rouwproces kan verlopen, volgen hieronder vier rouwtheorieën die in de afgelopen decennia zijn ontwikkeld.

De rouwfasen van Elisabeth Kübler-Ross

De meest bekende en ook een van de eerste theorieën is die van de Zwitsers-Amerikaanse psychiater Elisabeth Kübler-Ross. Zij beschrijft vijf rouwfasen: ontkenning, woede, marchanderen (onderhandelen), depressie en aanvaarding. De opvatting over deze theorie was lange tijd dat deze fasen in een vaste volgorde verlopen; als een soort ‘rouwroute’. Dit is niet hoe Kübler-Ross het bedoelde toen zij de fasen omschreef; het model is gebaseerd op enkele gesprekken met terminaal zieken en beschrijft reacties op een verlies, maar het zijn zeker niet de enige reacties. En niet iedereen doorloopt alle stadia, laat staan in een vaste volgorde. Heen en weer gaan tussen de verschillende stadia en verschillende reacties is niet ongewoon als je rouwt. Over haar model zijn veel discussies ontstaan. Kübler-Ross heeft haar beweringen nooit kunnen bewijzen. 

De rouwtaken van William Worden

William Worden spreekt over rouw als unieke ‘rouwarbeid’. Hiermee wil hij duidelijk maken dat rouwen niet iets passiefs is, maar iets dat je actief doet: je bent er geestelijk, emotioneel en fysiek mee bezig. In het rouwproces maakt hij een onderscheid tussen vier rouwtaken: de werkelijkheid van het verlies onder ogen zien, de pijn van het verlies ervaren (doorleven), je aanpassen aan het leven na het verlies en het leven weer oppakken (door er weer van te genieten en de herinneringen te bewaren). Net zoals bij de rouwfasen van Elisabeth Kübler-Ross, hoeven de rouwtaken niet in een vaste volgorde opgepakt te worden. Taken kun je zelfs later weer opnieuw doorlopen wanneer nieuwe/andere facetten van het verlies bij je naar boven komen. Riet Fiddelaers-Jaspers omschrijft de rouwtaken van William Worden ook wel als: erkennen, herkennen, verkennen en verbinden.

Het duale procesmodel van Maggie Stroebe en Henk Schut

Het duale procesmodel gaat uit van het principe dat het niet heilzaam is om constant bezig te zijn met rouwen, maar ook niet om de rouw constant af te houden. Er wordt uitgegaan van een slingerbeweging waarin je je tussen twee ‘eilanden’ heen en weer beweegt: de één gericht op het verlies (rouwen) en de ander gericht op het leven (waarin je bijvoorbeeld afleiding zoekt en nieuwe dingen oppakt). Hoe, hoelang en hoe vaak je je tussen de twee eilanden beweegt is persoonlijk. Waar het om gaat is dat je de tijd neemt voor je pijn, voor je rouw, en anderzijds dat je het jezelf ook gunt om afleiding te zoeken. Iedereen doet dit op zijn of haar eigen manier.

De verliescirkel van Riet Fiddelaers-Jaspers

De verliescirkel wordt vaak gebruikt tijdens de rouwbegeleiding van kinderen en jongeren. De verliescirkel beeldt rouw uit als een cyclus. Hoe je deze cyclus doorloopt is afhankelijk van de basisvoorwaarde of je als kind veilig gehecht of onveilig gehecht was. Voor een veilig gehecht persoon bestaat de verliescirkel uit de volgende stappen: welkom voelen, kunnen hechten, intimiteit ervaren, afscheid nemen, rouwen en betekenis geven. Voor iemand met een onveilige hechting zie je de stappen in de cirkel verschuiven naar: terugtrekken, onthechten, intimiteit vermijden, vastklampen, gestolde rouw en zinloosheid ervaren. Bezien vanuit de verliescirkel is het niet ongewoon om heen en weer te gaan tussen het gevoel een stap vooruit te hebben gezet en het volgende moment weer twee stappen terug te hebben gedaan.

Afstand en nabijheid: wat kun je doen wanneer jij of een ander rouwt

Alle steun is welkom als je rouwt of wanneer iemand in je omgeving rouwt. Maar het kan een behoorlijke zoektocht zijn naar wat werkt voor jou en wat werkt voor een ander. We geven je graag enkele handvatten mee, gebaseerd op de zogeheten Pillars of strength van psychotherapeut Julia Samuel.

Wat kun je doen als je zelf rouwt

De band met degene die is overleden
De dood definieert niet het einde van de band die je met iemand had. Maar deze band neemt wel een andere vorm aan; je leert iemand koesteren in afwezigheid in plaats van aanwezigheid. Om letterlijk uiting te geven aan deze band kun je iets (bij je) dragen dat verband houdt met degene die is overleden. Of je kunt iets (laten) maken ter nagedachtenis, bijvoorbeeld een herinneringsdoos.

De band met jezelf
Rouw zorgt ervoor dat de band die je hebt met anderen en de wereld om je heen verandert, maar ook de band met jezelf verandert. Het is belangrijk om daarin zelfcompassie te hebben en te luisteren naar waar jij behoefte aan hebt én wat je voelt, ook als deze gevoelens tegenstrijdig overkomen. Soms helpt het om de wirwar aan gedachten die kan ontstaan op te schrijven (maar ook om te tekenen, schilderen, muziek te maken, etc.) om stil te staan bij wat het is dat je bezighoudt; om ermee in contact te kunnen komen en het te uiten.

Tijd
Gun jezelf méér tijd. Meer tijd om beslissingen te nemen, op de korte termijn én op de lange termijn. Een gevoel van machteloosheid, veroorzaakt door rouw, kan ervoor zorgen dat je denkt snel beslissingen moet nemen. Maar overhaaste beslissingen kunnen spijt veroorzaken. Rouwen duurt ook langer dan iedereen zou willen, je hiertegen verzetten kan zowel fysiek als mentaal een weerslag op je hebben. Neem daarom de tijd om het leven van dag tot dag aan te kijken.

Lichaam en geest
Rouw kan zich lichamelijk uiten, in de vorm van vermoeidheid, maar ook van pijn. Zorg daarom goed voor je lichaam. Dit kun je doen door met regelmaat te bewegen of te sporten (hardlopen, yoga, wandelen etc.), door te mediteren of ontspanningsoefeningen te doen én regelmatig te eten. Dit beïnvloedt ook weer je mentale rouwproces op een positieve manier.

Grenzen
Laat je niet beïnvloeden door anderen die graag willen dat je zo snel mogelijk weer in het ‘normale ritme’ van het leven komt. Er schuilt veel kracht in het aangeven van je grenzen en te durven antwoorden met ‘nee’ als iets niet goed voelt. Dit maakt ook dat als je een ‘ja’ voelt, dit met meer overtuiging en op een positieve manier ervaren wordt.

Structuur
Rouw kan aanvoelen als een enorme chaos. Een dagelijkse structuur van goede gewoontes – met enige flexibiliteit! – kan helpen. Denk bijvoorbeeld aan het inplannen van de eerdergenoemde momenten van beweging/sporten, het inplannen van huishoudelijke klusjes, het bewust nemen van wat tijd om te denken aan degene die is overleden, het inplannen van rustige activiteiten zoals het luisteren naar muziek, maar ook op vaste tijden gaan slapen! Houd er wel rekening mee dat ‘goede gewoontes’ ongeveer zes weken duren om écht een gewoonte te worden zonder erover na te hoeven denken.

Focus
Rouw kan ook ervaren worden als een letterlijke blokkade of sensatie in het lichaam. Om bij dit gevoel te komen kun je een ademhalingsoefening doen – focusing – om je bewust te worden van wat het is waar je lichaam je bewust van wil maken. Volg daarvoor de volgende stappen:

• Sluit je ogen.
• Adem drie keer diep in (door de neus) en uit (door de mond).
• Richt je aandacht naar binnen.
• Beweeg met je aandacht door je hele lichaam tot je de plek vindt waar je de blokkade of meeste sensatie voelt.
• Richt je ademhaling op deze plek.
• Vind een woord voor deze plek (denk bijvoorbeeld aan een vorm, een kleur, en of het hard of zacht voelt etc.).
• Als dit beeld je iets kon vertellen, wat zou het je dan zeggen?
• Laat je vervolgens meevoeren door dit beeld en wat het jou zegt.

Wat kun je doen als iemand in je omgeving rouwt

Luisteren
Wees bereid om de tijd te nemen en te luisteren naar de persoon die rouwt en het verlies te erkennen dat hij/zij heeft geleden. Wees bereid om getuige te zijn van de pijn en het verdriet, en om keer op keer te luisteren naar het verhaal dat vertelt wil worden. Wees bereid om helemaal niets te zeggen en als je dan toch iets zegt: stel open vragen of start het gesprek door bijvoorbeeld aan te geven dat je vandaag nog dacht aan degene die is overleden en laat de ander vervolgens inhaken en het gesprek voortzetten.

Het gaat niet om jou
Als degene die rouwt liever niet met je (af) wil spreken; respecteer dit dan. Het gaat simpelweg niet om jouw behoefte om te bellen, om in gesprek te gaan of om langs te komen. Het gaat om de behoefte van degene die rouwt. En soms heeft iemand tijd voor zichzelf nodig om de pijn van het verlies te voelen en te verduren. Zonder jou.

Erkenning
Soms kan het ongemakkelijk en zelfs een beetje eng voelen om contact op te nemen met iemand die rouwt. Je weet misschien niet wat te zeggen of nog erger, je bent bang om het ‘verkeerde’ te zeggen. Daarom zeggen velen maar niets. Dit komt voort uit de overtuiging dat wat je zegt de ander ‘beter’ moet laten voelen en de pijn draaglijker moet maken. Maar dat kan én hoeft helemaal niet. Het erkennen van de situatie, het erkennen van het verlies en de rouw van de ander, is goed genoeg.

Praktische hulp
Zeggen: ‘Laat het me weten als ik iets voor je kan doen,’ heeft vele malen minder effect dan daadwerkelijk iets doen, iets praktisch! Bijvoorbeeld eten langsbrengen, een middagje oppassen op de kinderen of helpen met schoonmaken. Doe dit niet alleen gedurende de eerste weken, maar ook of juíst daarna, want dan weet je dat je echt een verschil maakt.

Humor
Het kan een beetje riskant zijn, maar als je iemand écht goed kent dan kan iets grappigs delen een welkome afleiding zijn. Schrik alleen niet wanneer een lachbui omslaat in een flinke huilbui, lachen en huilen liggen dicht bij elkaar.

Wees eerlijk
Wees eerlijk, eerlijk in wat je voelt, wat je ziet én wat je zegt. Maak bijvoorbeeld geen beloftes die je niet waar kunt maken. Het is zo makkelijk gezegd dat iemand maar hoeft te bellen en je er meteen zult zijn. Wat als dat niet lukt? Wees in zo’n geval van tevoren duidelijk over wanneer je er daadwerkelijk voor iemand kan zijn en hoelang.

Wees sensitief
Hand in hand met eerlijkheid, komt een flinke mate van sensitiviteit om de hoek kijken. Wees je bewust van wat je zegt en hoe je het zegt (of schrijft). Vrolijk over je eigen gezin praten terwijl de ander een partner of kind heeft verloren, valt niet onder de categorie sensitief. En natuurlijk is het geweldig dat jij heerlijk in je vel zit en het leven je voor de wind gaat, maar het is niet de bedoeling dat je dit (onbewust) in loopt te wrijven bij iemand die volop aan het rouwen is.

De lange termijn
Rouwen maakt eenzaam. Na ongeveer drie maanden pakken mensen het ‘gewone’ leven weer op. Maar dat is zelden het geval bij iemand die rouwt. De eenzaamheid uit de rouw halen, doe je door het blijven maken van contact. Het zal de pijn er niet minder om maken, maar op z’n minst iets draaglijker. Ook op de veel langere termijn, na (tientallen) jaren, wordt het als hartverwarmend ervaren als je nog eens de naam noemt van degene die is overleden en het gesprek aangaat.

Schrijven
Een brief, een kaartje, een e-mail een tekstbericht, onderschat niet de impact van het ontvangen van lieve woorden. Ook als je het op de wat langere termijn verstuurt. Maar wat je ook schrijft, zorg dat het een persoonlijk bericht is vanuit het hart. Vermijd elk cliché dat je maar kunt bedenken en stuur vooral geen uitgebreide uiteenzetting over waarom iemand is overleden en de dieperliggende betekenis ervan. Het ondermijnt de ander alleen maar in de pijn en het verdriet van het verlies. Wees juist liefdevol en warm, en erken de ander in zijn of haar verdriet.

In het tempo van de ander
Rouwen en helen, het vindt plaats op een diep persoonlijk niveau in een onvoorspelbaar tempo. Jaag iemand niet op als ze hier hun tijd voor nemen. En sta ook niet met je oordeel klaar als je van mening bent dat iemand niet voldoende tijd neemt om te rouwen. Wees er voor de ander; ongeacht waar iemand zich bevindt in zijn/haar rouwproces.

Bronnen & verder lezen