< Ga een stap terug

“Rituelen vertragen de tijd” 

Het verlies van een dierbare kan een krater slaan in je dagelijkse leven. Er zijn manieren die je helpen om daarmee om te gaan, zoals het vormgeven van je eigen ritueel. Het kan je extra houvast geven in je rouwproces. In dit artikel lees je meer over verschillende rituelen en hoe je er zelf een kunt creëren.

Is een ritueel religieus?

Wanneer we aan rituelen denken, kijken we in de eerste plaats naar religies. Een van de bekendste rituelen is het branden van een kaarsje voor een overledene, zoals in het christendom gebeurt. Muziek speelt daar vaak een belangrijke rol in.

Zo heb je bijvoorbeeld elk jaar een herinneringsavond in de Enschedese Ontmoetingskerk. Mensen komen daar samen om stil te staan bij de dood van dierbaren en om hun namen levend te houden. Onder begeleiding van muziek worden herinneringen gedeeld en spreken mensen over de dood, herdenken en rouw. Het hoogtepunt van de avond wordt gevormd door het aansteken van kaarsen. Bij elke kaars wordt een naam van een overleden dierbare genoemd. Een ander voorbeeld is het branden van een ‘herdenkingslicht’ in de toren van de Grote Kerk in Nijkerk, waarmee ze eind 2022 zijn begonnen. Als alle lichten om 1 uur ’s nachts uitgaan, blijft het torenlicht branden ter herinnering aan alle overledenen. Of neem als voorbeeld het Kampen Ladies Choir, dat voor Allerzielen op 2 november een concert heeft samengesteld gericht op verlies en rouw. Koorlid Franka van Essen vertelt over het doel van het concert op social media: “Ik wilde graag een concert samenstellen, waarin de hele transitiecirkel voelbaar (en hoorbaar) zou zijn, van het welkom naar hechting, verlies, rouw én betekenisgeving.”

Minder bekende rituelen in onze westerse samenleving zijn bijvoorbeeld meditaties: in het boeddhisme mediteren nabestaanden om hun dierbaren te helpen verlichting te vinden. Maar je hoeft natuurlijk niet religieus te zijn om aan rituelen te doen. In een wereld waar steeds meer mensen traditionele religies loslaten, zoeken velen naar een niet-religieuze manier om rouwrituelen vorm te geven.

Wat is een ritueel?

Als rituelen niet per se religieus hoeven te zijn, wat is dan de essentie van een ritueel? Voor een mogelijk antwoord op deze vraag kijken we naar het antwoord van dr. Joanna Wojtkowiak. Ze is cultuurpsychologe en docent aan de Universiteit voor Humanistiek. In een artikel van het AD over herdenkingen en rituelen vertelt dr. Wojtkowiak over de meerwaarde ervan: “Herdenkingen of andere rituelen dwingen ons om de tijd en ruimte te nemen om stil te staan en na te denken over wat ons is overkomen. Ze vertragen de tijd, zodat we niet zomaar doorhollen naar de volgende afspraak.” Door middel van een ritueel structureren we onze emoties en geven we ons verdriet een plek.

Ondanks de vele verschillende definities hebben rituelen volgens Wojtkowiak een aantal gemeenschappelijke kenmerken: handelingen, deelnemers/rollen, ruimte, tijd, objecten, verhalen/teksten, groepen. Kortgezegd is een ritueel een manier om de werkelijkheid van het verlies en het verdriet te symboliseren.

Een ritueel raakt je

Bij het vormgeven van een nieuw ritueel is het belangrijk om rekening te houden met deze kenmerken. Al is het niet de bedoeling dat het als een soort afvinklijstje dient. De onderdelen van het ritueel moeten je persoonlijk raken en een binding hebben met de dierbare(n) die je herdenkt.

Een goed voorbeeld is het ritueel dat Janneke Gieles heeft bedacht om haar moeder te herdenken. Ze schrijft hierover in Psychologie Magazine. Elke keer als ze met haar gezin op Texel is, gaan ze gezamenlijk naar hetzelfde stukje strand. Het was de favoriete plek van haar moeder. Haar kinderen kopen dan een stenen hartje die ze bij het strandpaviljoen begraven. Elke keer bij dezelfde paal. Voordat ze het hartje begraven, geven ze er een kus op en zeggen iets tegen hun overleden oma. Daarna deelt Janneke met hen een herinnering van haar moeder.

Gezamenlijk of alleen

De grootte van het ritueel hangt af van je voorkeur. Het kan met een grote groep mensen op een symbolische plek, of bijvoorbeeld door middel van een concert. Maar een ritueel kan ook juist klein en eenvoudig zijn. Het voorbeeld van Janneke Gieles laat dat op een mooie manier zien. Er wordt vaak gewezen op het belang van gezamenlijkheid in een ritueel. Het voelt fijn om samen met anderen je gevoelens en de rouw te delen. Daarnaast vind je steun bij elkaar en voel je je niet alleen in het rouwproces. Toch heeft niet iedereen behoefte aan die gezamenlijkheid, of is het simpelweg niet mogelijk om het ritueel met anderen vorm te geven. Een ritueel kan even krachtig zijn als je het in je eentje doet als samen met anderen. Sterker nog, in een onderzoek van de universiteit van Harvard wordt duidelijk dat de meeste rouwrituelen juist alléén worden uitgevoerd. De onderzoekers geven het voorbeeld van een vrouw die elke week de auto van haar overleden man wast, precies op de manier zoals hij dat altijd deed.

Herinneren, doorvoelen en rouwen in een veilige omgeving

Zoals je ziet: er zijn er veel variaties mogelijk. Er is geen ‘goede manier’ om een ritueel uit te voeren. Het ligt aan je persoonlijke voorkeur op welke manier je het doet, wat voor voorwerpen en symbolen je gebruikt, waar je het doet en met wie. Het is vooral belangrijk dat je de herinnering aan je nabestaande voelt en je emoties daarbij de vrije loop laat. In Psychologie Magazine vind je verschillende tips om een ritueel vorm te geven, waarvan het grootste deel ook van toepassing is op een rouwritueel:

1. Gebruik vaste tijdstippen en een vaste volgorde: uit onderzoek blijkt dat rituelen daardoor het beste werken.
2. Spreek zoveel mogelijk zintuigen aan, deze zijn sterk gekoppeld aan emoties en herinneringen.
3. Geef betekenis met symbolen. Aan symbolen is vaak een specifieke betekenis of herinnering gekoppeld waar je geen woorden voor nodig hebt.
4. Wanneer je een ritueel met meerdere mensen uitvoert: geef iedereen een eigen of dezelfde taak die synchroon wordt uitgevoerd of na elkaar. Dit versterkt de betrokkenheid.
5. Geef ruimte aan spontaniteit en verandering. Een ritueel steeds op dezelfde manier uitvoeren kan versterkend werken, maar kan ook daardoor juist aan betekenis verliezen.
6. Houd het klein. Een ritueel hoeft niet groots en meeslepend te zijn. Juist kleine, persoonlijke dingen zijn betekenisvol.

Om met de woorden van Wojtkowiak te spreken: rituelen gaan over bezinning, stilstaan en doorvoelen. Een vast patroon of ‘script’ hanteren voor je ritueel en dit met een bepaalde regelmaat uitvoeren helpt je om structuur te creëren in je rouwproces en even bewust stil te staan bij de dood van je dierbare. Daarmee roep je op een zelfgekozen tijdstip en plaats (gezamenlijke) emoties op waarvoor je rustig de tijd kunt nemen om deze te ervaren. Zo biedt een ritueel een veilige omgeving om te rouwen en te voelen, alleen of samen met anderen.

 

Bronnen & verder lezen