Welke rol spelen religieuze en culturele factoren in rouw?
Hoe we rouwen wordt mede bepaald door de cultuur waarin we leven en wat we geloven. De wetenschappers Oyebode en Owens geven in hun publicatie Bereavement and the role of religious and cultural factors (Rouw en de rol van religieuze en culturele factoren) een overzicht van verschillende rituelen die mensen uit verschillende culturen na een overlijden uitvoeren. Daarbij kijken ze naar de functie van het ritueel, maar ook naar de uitwerking ervan op de nabestaanden.
Rouwrituelen versterken relaties
Sinds de oudheid zijn religieuze en niet-religieuze verhalen en rituelen rondom de dood belangrijk bij hoe naasten en nabestaanden omgaan met het effect die het overlijden van een dierbare op hun welzijn kan hebben. Meestal versterken en onderhouden deze verhalen en rituelen hun relatie met de mensen in hun omgeving en met hun eigen culturele identiteit. Het verschilt per cultuur en per religie hoe en door wie verdriet geuit mag worden, hoe lang de rouwperiode duurt en hoe de overledene wel of niet wordt herinnerd. Soms spelen religieuze normen en waarden een belangrijke rol in het rouwproces.
In de moderne Britse en Amerikaanse cultuur worden miskramen en abortussen bijvoorbeeld vaak niet formeel erkend. Daardoor raken de betrokkenen soms geïsoleerd door gebrek aan steun.Rouw die niet wordt erkend, wordt vaak ‘onthechte rouw’ genoemd. Onthechte rouw kan je kwetsbaarder maken voor complexe rouw.
Miskramen en abortussen zijn in andere culturen juist aanleiding voor een ritueel. Zo wordt in Japan een zogenaamde muzuko kuyo uitgevoerd, een boeddhistisch ritueel waarmee de betrokkenen hun schuldgevoel en hun dankbaarheid aan de ongeboren baby kunnen uiten. Daarmee kunnen zij het overlijden van hun kind vaak beter afsluiten. En in sommige delen van Nigeria bijvoorbeeld, wordt bij de vroegtijdige dood van een kind – en daarmee het ‘vroegtijdig overleven’ van de ouders – de ouders ontmoedigd om de uitvaart bij te wonen. Zo kunnen de ouders laten zien dat ze zich bewust zijn van de onnatuurlijke gang van zaken en kunnen zij hun ‘overlevendenschuld’ verlichten.
Hoe lang sta je stil bij een overlijden?
Hoe lang mensen in verschillende culturen tijd reserveren voor rituelen na een overlijden varieert enorm. In moderne samenlevingen is die tijd vaak korter dan in de meer traditionele samenlevingen. Langdurige rituelen passen niet goed in moderne samenlevingen en dit kan spanningen veroorzaken voor degenen uit de meer traditionele gemeenschappen, terwijl aan de andere kant mensen uit westerse culturen vaak te kennen geven dat ze zich plotseling verlaten en alleen voelen na de uitvaart.
De tijd en ruimte die verschillende religies aan begrafenisriten besteden heeft vaak te maken met de reis van de ziel van de overledene. Maar het kan ook verschillende doelen dienen voor de nabestaanden: familie- en gemeenschapsbanden worden versterkt en de relatie met de overledene wordt in ere gehouden. In de westerse cultuur vindt de uitvaart meestal binnen enkele dagen na het overlijden plaats. Deze duurt dan een tot twee uur en wordt vaak gevolgd door een maaltijd of koffie en thee. Maar bij de Maori in Nieuw-Zeeland duren de rituelen na een overlijden vaak meerdere dagen. Ook bij de Roma of Romani in Oost-Europa is dit het geval: de wake duurt drie dagen voordat op de vierde dag, na een optocht naar de begraafplaats, het lichaam wordt begraven. In de christelijk-orthodoxe traditie vindt de begrafenis meestal al plaats op de eerste dag na het overlijden. Vervolgens worden er herdenkingsdiensten gehouden na drie, negen en veertig dagen. Deze tijdstippen zijn vergelijkbaar met de tradities van de Punjabi Barelavi-moslims uit India, die bijeenkomsten houden om veertig dagen uit de Koran te lezen. Daarbij ligt de nadruk op de eerste drie dagen, de tiende dag en de veertigste.
Hoe hoor je je te gedragen?
Verschillende culturen gaan op heel verschillende manieren om met de dood en met het afscheid nemen van dierbaren. In westerse landen zoals Nederland of het Verenigd Koninkrijk wordt vaak van je verwacht dat je je netjes en rustig gedraagt bij een begrafenis. Je draagt donkere kleding en het is niet gebruikelijk om je verdriet openlijk te tonen. Maar ook in andere culturen wordt in sommige situaties verdriet juist niet of nauwelijks getoond. Bijvoorbeeld in landen waar veel kinderen overlijden, zoals in de arme delen van Brazilië in de jaren ’90, hielden moeders soms bewust afstand van hun verdriet, omdat dit verlies zo vaak voorkwam. Ook bij grote rampen, zoals genocides, kunnen mensen verdoofd raken en moeite hebben om hun gevoelens nog te uiten.
Bij de Maori is het normaal om je emoties te uiten. Familie en vrienden komen samen op een speciale plek, delen herinneringen en rouwen luid en zichtbaar. Daarna is er een feestelijk moment om samen te eten en elkaar weer te zien. Ook in andere culturen, zoals bij sommige Afrikaanse gemeenschappen, hoort het erbij dat verdriet duidelijk en gezamenlijk wordt geuit.
Ook de manier waarop nabestaanden de status van de overledene of wat een deze voor hen heeft betekent willen laten zien verschilt. In sommige culturen draait het om een grote opkomst bij de uitvaart. In andere culturen gaat het om luidruchtige, groots aangepakte processies of is er zelfs rivaliteit over wie het recht heeft op het lichaam.
Begraven of cremeren?
Een ander belangrijk onderdeel van afscheid nemen is de manier waarop iemand wordt begraven of gecremeerd. In veel culturen is begraven de norm, bijvoorbeeld bij moslims, joden, Roma en Maori. Maar Hindoes kiezen juist voor crematie, en in de Parsi-gemeenschap in India werden lichamen vroeger aan gieren gevoerd, omdat zij zowel begraven als cremeren ongepast vonden. Soms veranderen deze tradities in de loop van de tijd, bijvoorbeeld door verhuizing, ruimtegebrek in steden of door natuurlijke veranderingen (zoals de afname van gieren).
Verder leven na het verlies van een dierbare
Na de uitvaart begint voor nabestaanden vaak het proces van aanpassing: het leren leven zonder de overledene. Voor veel mensen spelen religie en spiritualiteit hierbij een belangrijke rol. Het geloof dat er leven na de dood is of dat je elkaar ooit weer zult zien, kan je troost bieden. Voor sommige gelovigen is het idee dat je goede daden kunt doen voor de ziel van de overledene ook een bron van kracht en richting.
In veel niet-westerse culturen is het heel normaal dat de band met een overleden dierbare blijft bestaan, soms zelfs generaties lang. Denk aan de Orthodoxe traditie, waar er op vaste momenten herdenkingsdiensten zijn – tot lang na het overlijden. In Japan en ook in andere culturen worden voorouders actief geëerd en blijven ze op die manier deel uitmaken van het leven van de nabestaanden.
In westerse samenlevingen wordt vaak normaal gevonden dat je intens verdriet hebt vlak na een overlijden, maar daarna hoor je weer snel verder te gaan met je leven. In andere culturen is er meer ruimte om de band met de overledene levend te houden. Wat wel of niet goed is, verschilt per cultuur. Uit een onderzoek bleek dat mensen in China beter om konden gaan met een verlies als ze de band met de overledene langer vasthielden, terwijl dit in de Verenigde Staten juist minder goed werkte.
Conclusie
Iedereen krijgt te maken met de dood, maar hoe mensen ermee omgaan verschilt enorm. Cultuur en geloof bieden vaak steun en richting, maar kunnen ook verwachtingen met zich meebrengen. In moderne samenlevingen is er meer vrijheid om je eigen rouwrituelen te kiezen, maar dat kan ook leiden tot eenzaamheid. In traditionele gemeenschappen is er juist veel structuur, maar dat kan weer beperkend zijn voor wie op een andere manier rouwt.
Het belangrijkste is dat we oog hebben voor ieders unieke manier van omgaan met verlies. Als we mensen willen steunen, moeten we niet alleen kijken naar hun emoties, maar ook naar hun culturele en religieuze achtergrond. Zo kunnen we beter begrijpen wat iemand nodig heeft in zo’n kwetsbare periode.