Bij complexe rouw lukt het vaak niet om aan de toekomst te denken
Rouw heeft een flinke impact op je dagelijkse leven en rouwen kent geen eindtijd. Je hoeft je dus in principe geen zorgen te maken als je een jaar na een verlies nog heel verdrietig bent of nog veel bezig bent met je overleden dierbare; het hoort bij rouw en is dus heel normaal. Maar is het verlies dan nog steeds het énige waar je mee bezig bent, ervaar je continu intens diep verdriet of lukt het je niet je dagelijkse leven weer op te pakken, dan is het goed om te onderzoeken of je complexe rouw ervaart.
Er bestaat geen handleiding voor rouw. Iedereen ervaart een verlies op zijn of haar eigen manier. Voor de meeste mensen wordt het leven na verloop van tijd weer wat makkelijker en verdwijnt de rouw grotendeels naar de achtergrond. Maar bij sommigen loopt het rouwproces anders: het verlies belemmert hen om door te gaan met (het dagelijkse) leven. Wanneer rouw je leven beheerst, wordt dat complexe rouw genoemd. Maar er bestaan nog veel meer verschillende termen voor, zoals gecompliceerde rouw, verstoorde rouw, gestapelde rouw, problematische rouw, persisterende rouw, disfunctionele rouw, traumatische rouw en zelfs pathologische rouw. Al deze termen komen in feite op hetzelfde neer: het gaat over mensen die vast komen te zitten in hun rouwproces. En vaak hebben het zelf niet door dat ze complexe rouw ervaren.
‘Gezonde’ rouw versus complexe rouw
We spreken van een gezond rouwproces wanneer je, naast aandacht voor je verlies, ook bezig bent met het (opnieuw) inrichten van je toekomst. Bij complexe rouw lukt een van de twee vaak niet. Als je last hebt van bijvoorbeeld bevroren rouw of getraumatiseerde rouw, zie je het verlies (nog) niet onder ogen. In dat geval erken je niet wat er is gebeurd en wat dat met je doet. Maar heb je meerdere opeenvolgende verlieservaringen of ervaar je onvoldoende steun van je omgeving, dan kan het zijn dat je juist in het verlies blijft hangen en niet verder komt. Hierbij is er sprake van onverwerkte emoties. In beide gevallen geldt: de rouw wordt niet minder of juist zelfs erger. Complexe rouw wordt ook wel langdurige of chronische rouw genoemd omdat de emoties niet in intensiteit afnemen in de loop van de tijd.
Waarom gebeurt dit?
De oorzaken van complexe rouw liggen vaak in de omstandigheden rondom het overlijden. Zo kan een overlijden moeilijk te aanvaarden zijn, omdat de doodsoorzaak zo heftig, plotseling en ongelofelijk is: denk aan een moord, (natuur)ramp of suïcide. Daarbij kan ook de fysieke toestand van de overledene een rol spelen: een lichaam dat niet meer intact is kan traumatisch zijn, niet alleen het zien ervan, maar ook juist het niet gezien hebben van het levenloze lichaam. Alleen al het feit dat je geen fysiek afscheid hebt kunnen nemen, kan ervoor zorgen dat je niet door kunt.
Ook het (zien) lijden van een dierbare kan dusdanig heftig zijn dat het rouwproces verstoord wordt, net zoals dat nare gebeurtenissen rondom het overlijden invloed kunnen hebben op een rouwproces. Denk aan familieruzie of onbegrip van de omgeving, financiële problemen of juridische gevolgen.
Daarnaast heeft complexe rouw vaak te maken met de eigen persoonlijkheid en/of de relatie met de overledene. Zo kun je bijvoorbeeld verlatingsangst hebben of een grote afhankelijkheid voelen richting de overleden dierbare. Maar het kan ook zijn dat je als mantelzorger de zorg voor de overledene als een last hebt ervaren, waardoor je uitdagingen ervaart in je rouw. Of je had je geen fijne of makkelijke relatie met de overledene, of juist een heel speciale band omdat je dierbare een belangrijke rol in je leven speelde. Het verliezen van je kind is bijvoorbeeld een traumatisch verlies en kan complexe rouw veroorzaken.
Verschillende vormen van complexe rouw
Het is dus duidelijk dat complexe rouw verschillende oorzaken heeft, maar ook dat het in verschillende vormen komt (hierboven noemden we al enkele voorbeelden). Op enkele vormen gaan we nu iets dieper in.
Niet-erkende rouw
Wanneer je je rouw niet erkent, laat je de bijbehorende emoties niet toe. Dat betekent niet dat die er niet zijn. Sterker nog: je kunt er op latere leeftijd alsnog last van krijgen. We noemen dit uitgestelde rouw of bevroren rouw: het rouwproces is eerder niet op gang gekomen. Dat kan weken, maanden of zelfs jaren duren. Tatjana Almuli verloor haar moeder als puber. Ze gaat het verdriet jarenlang uit de weg tot ze als twintiger in haar dagelijkse leven tegen problemen aanloopt. Ze schreef hierover het boek Ik zal je nooit meer.
Rouwontkenning lijkt hierop: je negeert alle emoties die je voelt, doordat er geen ruimte is (of lijkt te zijn) om te rouwen. Dit kan het geval zijn als je bijvoorbeeld je partner verliest, maar nog wel de zorg hebt voor kleine kinderen. Maar ook als je financiële problemen hebt door het verlies van een dierbare of als je bijzonder veel moet regelen na het verlies.
Ook een trauma kan er dus voor zorgen dat je geen ruimte maakt voor je rouw. Malou Holshuijsen schreef in haar boek Zachtop lachen over hoe een weggestopte traumatische verlieservaring op latere leeftijd zorgde voor paniekaanvallen, slapeloosheid en extreme angsten.Zelf liep ik een paar jaar geleden ook vast in mijn rouw, omdat ik meervoudige verliezen te doorleven had. Als je meerdere verliezen in korte tijd ervaart, kun je last krijgen van gestapelde rouw of gestolde, gestagneerde rouw. Omdat je zoveel op je bordje hebt gekregen, krijg je niet de ruimte om meerdere rouwprocessen ‘af te maken’.
Niet (openlijk) mogen rouwen
Als je onvoldoende steun ervaart om je heen of je omgeving keurt je rouw af, dan voelt het of je niet het recht hebt om te mogen rouwen. We noemen dat rechteloze rouw. Dit kan bijvoorbeeld voorkomen als je een verborgen relatie had met de overleden dierbare.
Je las net al dat je zonder afronding last kunt hebben van complexe rouw. Zo wist een vrouw wiens geliefde werd vermist niet of hij nog in leven was – ze kon hem niet bereiken en kon dus niet rouwen om zijn dood. De mensen in haar omgeving dachten dat hij haar zonder enig bericht had verlaten en vonden dat ze beter af was zonder hem. Ook dit is een voorbeeld van rechteloze rouw.
Als rouw fysieke pijn veroorzaakt
Wanneer je na een overlijden (vaak onverklaarbare) lichamelijke klachten ervaart, maar geen heftige emoties voelt, is er mogelijk sprake van gesomatiseerde rouw. Het komt zelfs voor dat de somatische klachten gerelateerd zijn aan de doodsoorzaak van de overledene: denk aan steken in de borst bij een hartaanval.
Hoe herken je complexe rouw?
Twijfel je of je last hebt van complexe rouw? Kijk dan eens of je jezelf herkent in de volgende kenmerken:
- Je ervaart zinloosheid (je ziet de zin van het leven al langere tijd niet in), je voelt je hopeloos.
- Je gaat op slot: het is moeilijk voor je om in actie te komen.
- Je klampt je vast aan het verleden en bent obsessief bezig met je verlies. Je denkt continu aan de overledene.
- Je vermijdt situaties die je aan de overledene doen denken.
- Je ervaart schuldgevoelens rondom je verlies en/of je rouw.
- Je voelt je al heel lange tijd continu intens verdrietig.
- Je vindt het moeilijk om voor jezelf te zorgen of je dagelijkse leven op te pakken.
- Je vermijdt intieme relaties.
- Je kunt het verlies ook na langere tijd nog niet accepteren.
- Je slaapt al langere tijd slecht en/of bent extreem vermoeid.
- Je ervaart al langere tijd onverklaarbare fysieke klachten.
- Je onthecht je van je omgeving en isoleert jezelf.
Wat kan helpen bij complexe rouw?
Inmiddels is traumatische rouw als aparte stoornis opgenomen in het psychiatrisch handboek DSM. Psychiaters lobbyden daar al jaren voor. Daarmee is complexe rouw officieel aangemerkt als een aandoening waar professionele behandeling, ondersteuning of begeleiding bij nodig is. Wanneer je vermoedt dat je met complexe rouw te maken hebt is dus verstandig om hulp te zoeken. Afhankelijk van je klachten zijn er verschillende therapieën die kunnen helpen, zoals cognitieve gedragstherapie, systeemtherapie of traumaverwerking.
Als je midden in complexe rouw zit, kan het uitzichtloos lijken. Toch is het in de meeste gevallen mogelijk om rond de rouw weer een betekenisvol en prettig leven op te bouwen. Dat gaat alleen niet over één nacht ijs. Zie de kleine stapjes die je maakt en neem het leven dag voor dag. Het blijft niet altijd zo.