
Foto: Anne van Zantwijk
“Wanneer iemand die dichtbij je staat overlijdt, voelt het alsof jouw verhaal van wie je bent en waar je voor staat, helemaal uit elkaar valt”
“Muziek. Stilte. Slaap. Een goed gesprek. ‘Wat heb ik op dit moment nodig?’ Die vraag heb ik mij steeds gesteld.” Acteur Jeroen Spitzenberger vertelt over zijn eigen rouwervaring na het verlies van zijn moeder. Het resulteerde onder meer in Memento Mori, een theaterstuk waarmee hij in 2022 op het podium stond, over het onderwerp dat hem eigenlijk al zijn hele leven fascineert: de dood.Rouw laat zich niet organiseren
“Rouw is een proces dat voortdurend in ontwikkeling is en vele vormen kent. Er is een rouw die je verlamt en verdooft, en er is een rouw die je ervan bewust maakt dat dit is hoe het blijkbaar werkt in het leven. Dat mensen kunnen wegvallen, dat dat niet meer terug te draaien is en dat je daar – zo goed en kwaad als het gaat – mee om moet gaan.
Voor mij werkt het niet zo dat rouw een periode is van twintig, vijftig, honderd dagen, en dan is het klaar. Nee, het dringt zich in alle vormen aan je op of het staat ineens na lange tijd weer voor je neus en roept: ‘hé, ik ben er ook nog!’ Rouw heeft ook te maken met acceptatie – dat klinkt al een stuk constructiever.
Verschillende soorten verdriet
Rouw laat zich niet organiseren. En het verdriet dat ermee gepaard gaat kent veel verschillende kleuren. In verdriet zit van alles. Bijvoorbeeld onmacht, omdat je het niet zag aankomen. En er komen vragen op, zoals ‘heb ik iets nagelaten?’, ‘had ik iets anders moeten of kunnen doen?’
Er zijn verschillende soorten verdriet. Zo is er het verdriet over dat wat zich nu afspeelt, en verdriet over iets wat je helemaal nog niet kunt overzien. Dat verdriet heeft duidelijk te maken met de toekomst. Eentje waarin degene die is overleden geen plaats meer heeft – of in elk geval niet meer fysiek aanwezig is. Met het verdriet dat je nu hebt ben je eigenlijk ook een beetje aan het voorsorteren op dat toekomstige verdriet, is mijn ervaring. Omdat je denkt: bij alles wat ik vanaf nu doe en meemaak kan die persoon er niet meer bij zijn.
Appeltaart bakken
Ik heb mij steeds weer de vraag gesteld ‘wat heb ik op dit moment nodig?’ Dat was vaak muziek en stilte. Maar ook veel slapen en af en toe een gesprek. En vooral de draad oppakken door weer dingen te gaan doen. Dat kunnen hele kleine dingen zijn, zoals een appeltaart bakken, een wandeling maken, gewoon de telefoon oppakken voor een gesprek of een nieuw boek kopen. Mijn ervaring is dat dit heel persoonlijk is en dat het afhankelijk is van het moment.
Ongemak
Als je zelf een verlies hebt meegemaakt, ben je hartstikke sensitief. Je merkt het onmiddellijk wanneer mensen zich ongemakkelijk voelen of zelfs niet bij machte zijn om erover te praten. Of het gewoon niet willen. Dan bescherm je jezelf en de ander, dan begin je er niet over. Maar zodra iemand wel open is over de dood en ook eigen ervaringen deelt, dan wordt het veel makkelijker en kan een gesprek heel troostend zijn. Je krijgt een prettige dialoog, in plaats van dat je een vraag stelt en daar een antwoord op krijgt en het weer even stil is.
Het is in gesprekken lastig om jouw eigen verhaal duidelijk aan de ander over te brengen. We willen allemaal een duidelijk verhaal over onszelf hebben, misschien ook wel een duidelijk verhaal zijn. Maar wanneer iemand die heel dichtbij je staat overlijdt, dan voelt het alsof het verhaal van wie jij bent en waar je voor staat, helemaal uit elkaar valt. Je voelt je versnipperd en probeert de boel weer een beetje te lijmen. De nieuwe werkelijkheid past niet meer in jouw narratief en je moet eigenlijk uit alle stukjes die je nog kunt vinden een nieuw verhaal bedenken.
Bij de gratie van het contrast
De dood is in mijn leven een groot onderwerp waarvan ik me al van jongs af aan heel bewust ben. Het is een gegeven in het leven. De dood maakt deel uit van het menselijk bestaan en van de cyclus van de natuur. Ik zie mijzelf en ook degenen die ik liefheb, niet anders dan als een onderdeel van die natuur. Daar hoort dus ook bij dat het op een gegeven moment ophoudt.
In mijn optiek zijn het leven vieren en verdriet daarom keerzijden van dezelfde medaille. Pijn bestaat niet zonder plezier en plezier niet zonder pijn. Alles bestaat bij de gratie van het contrast. En alles verandert. Het leven is voortdurend in transitie. Elke boze bui die je hebt, elke emotie die je voelt, elke periode die je doormaakt, zal op een gegeven moment weer overgaan en in iets anders veranderen. Ik probeer me heel erg van die beweging bewust te zijn. Ja, er kunnen grote periodes van verdriet zijn. Periodes waarin je je onmachtig en onzeker voelt, maar daar doorheen gloort op een gegeven moment weer iets anders, namelijk perspectief, en ook de vrolijkheid over kleine dingen.
Theater als ritueel
Het is niet zo dat je geen mens meer bent als je rouwt. Je bent hartstikke verdrietig omdat er net iemand gestorven is, maar hé, je betrapt jezelf er opeens op dat je na een dag of drie weer lacht of een grap maakt. Dat doet niks af aan je rouw, het betekent ook niet automatisch dat het beter gaat of voorbij is. Zo werkt het niet.
Voor mij is theater een ideale vorm om na te denken over de dood of een gesprek te hebben met jezelf of met je naasten. Ik denk sowieso dat kunst en muziek, een mooi boek, een film of een vertelling je kunnen helpen om bij aspecten van jezelf te komen die je nog niet kent, of bij onderwerpen waarvan je niet weet hoe je erover moet beginnen.
Het theaterstuk Memento Mori komt voort uit mijn levenslange fascinatie voor de dood en mijn gevoel dat dit onderwerp zich heel erg leent om een voorstelling over te maken. Ik zie theater als een ritueel dat je veilig kunt ervaren, in het donker. Iets dat troost kan bieden en wellicht wat inzichten kan geven. En ondertussen kun je ook om grapjes lachen en mooie muziek luisteren. Eigenlijk zou je kunnen zeggen dat Memento Mori voor mij een ideale rouwervaring was.”